«18 χιλιάδες κατσίκες υπήρχαν ταυτόχρονα στο Πιτυός» ισχυρίζεται ο 84χρονος μπαρμπα Γιάννης Κριτούλης, παλιός βοσκός που στα νιάτα του ανεβοκατέβαινε μέχρι και 4 φορές την ημέρα στα βοσκοτόπια του Όρους. Προσπαθώ να γυρίσω τον χρόνο πίσω και να συλλάβω την εικόνα στα βουνά και τις μάντρες όταν έσφυζαν από ζωή. Φαντάζομαι τον χαλασμό όταν τις λαλούσαν και τον συνωστισμό στις πηγές της Αμεθούντας όταν τις πήγαιναν εκεί για να τις ποτίσουν.

Πόσα ζώα να έβοσκαν εκεί πάνω; Πόσα κιλά γάλα να έβγαζε ο κάθε τσοπάνης; Πως τυροκομούσαν; Πόσα κοφίνια με τυριά να κατέβαιναν κάθε μέρα στο χωριό για να πουληθούν στους «τυράδες»; Αναζητώ τις απαντήσεις στις κουβέντες με τους παλαίμαχους της ποιμενικής ζωής.

«Παλιά οι μάντρες ήτανε με κλαδιά, με θάμνους, βγήκε όμως η δασική υπηρεσία κάποτε τη δεκαετία του 60 και απαγόρευσε να κόβεις το θάμνο για να κάμεις περίφραξη και τότε άρχισαν λοιπόν σιγά-σιγά με πέτρες» λέει ο απολαυστικός φούρναρης του χωριού Γιάννης Αποστολής, γόνος και αυτός κτηνοτροφικής οικογένειας. «Τα καλυβάκια όμως είναι πιο παλιά. Τα καλυβάκια υπήρχαν πάντα. Δεν μπορούσες να ζήσεις χωρίς αυτά»

Από το Φαρδύ Πηγάδι μέχρι την Κορακιά και από τον Καβερνάκη μέχρι το «18», τα βουνά και τα υψίπεδα γύρω από το χωριό με την μεγαλύτερη κτηνοτροφική παράδοση στη Χίο, το Πιτυός, κρύβουν πολλές τέτοιες ταπεινές κατασκευές. Όλες τους υπό διάλυση, χάσκουν κενές, γεμάτες βερβελιές μετά την εγκατάλειψή τους στις αρχές της δεκαετίας του 80 και μέρα με τη μέρα παραδίδονται στη λήθη.

Οι μοναδικές Πιτυανές μάντρες που «αρνούνται» να χαθούν στην ανωνυμία και διατηρούν έναν κάποιο επιθετικό προσδιορισμό, είναι οι μάντρες που συνηθίσαμε να αποκαλούμε «πλακόμαντρες». Σε μια πλαγιά στα ανατολικά του Όρους, σε υψόμετρο λίγο κάτω από χίλια μέτρα και σε απόσταση μερικών δεκάδων μέτρων βρίσκονται οι τρεις ονομαστές «πλακόμαντρες».

Χαμηλότερα η μεγάλη, η «κόκκινη» μάντρα του Χάβιαρου, που χρησιμοποιήθηκε και από τους Κριτούληδες, όταν οι δύο οικογένειες συμπεθέριασαν. Με περίμετρο πάνω από 100 μέτρα και στιβαρό καλύβι που θυμίζει κρητικό μητάτο, είναι δημιούργημα του καλού «μάστορη» της εποχής Κώστα Χάβιαρου. Ξεχωρίζει λόγω μεγέθους, αλλά και εξαιτίας της ροζ απόχρωσης που έχουν οι πέτρες της ξερολιθιάς, ενώ είναι ίσως η μοναδική μάντρα στη Χίο με πλάκες σε μεγάλο τμήμα του δαπέδου της.

Λίγο πιο ψηλά βρίσκεται η πιο μικρή και η πιο παλιά από τις τρεις, η μάντρα του Μιθρή. Δίπλα από μια χαρακτηριστική συστάδα από σφεντάμια, πάνω στα κλαδιά των οποίων έβαζαν πλάκες για να αφήνουν να στεγνώνουν τα ξηρομούζηθρα, η μάντρα αυτή άνηκε στην οικογένεια του Δημήτρη Κριτούλη (Μιθρής ήταν το τσούκλι του) και σε μια εποχή που ακόμα οι τσοπάνηδες δεν είχαν πολύ μεγάλα κοπάδια.

Ακριβώς πιο πάνω βρίσκεται άλλη μια Κριτούλικια μάντρα, κατασκευασμένη και αυτή από τον Χάβιαρο. Το κτίσιμό της ξεκίνησε στις αρχές της δεκαετίας του 70, αλλά δεν ολοκληρώθηκε ποτέ! Είναι ίσως η εντυπωσιακότερη κατασκευή από τις τρεις, με ευδιάκριτη χωροταξία και απλόχωρο καλύβι, που δυστυχώς έχει χάσει τμήμα της σκεπής του και είναι θέμα χρόνου η περαιτέρω κατάρρευσή του.

Συναντάω ξανά τον Μπαρμπα Γιάννη στον Καφενέ του Γιώργη.
– Μπαρμπα Γιάννη θα μου πεις καμιά ιστορία για τις Πλακόμαντρες;
– Για ποιες; Για τις Πλακόμαντρες; Πλακόμαντρα ήταν μόνο μία. Η κάτω, η μεγάλη.